23.10.19

ΧΡΗΣΤΟΥ ΚΑΒΒΑΔΑ - ΖΩΗΣ ΠΟΛΥΖΟΠΟΥΛΟΥ: Parva Judaica Celetrensia [II]


ODOS | efimerida tis Kastorias
ΟΔΟΣ 18.10.2018 | 956


Ορισμένα στοιχεία

για την Ισραηλιτική Κοινότητα Καστοριάς

πριν και μετά το Ολοκαύτωμα


Β' ΜΕΡΟΣ

Σε δύο έγγραφα, τα οποία απόκεινται στο αρχείο Νέστορος Καββαδά [εφεξής αρχείο Ν.Κ.], ο δήμαρχος Καστορίας σημειώνει τον πληθυσμό του Δήμου σε δύο χρονικές περιόδους οι οποίες ευρίσκονται η πρώτη στην αρχή και η δεύτερη στο τέλος της Κατοχής. Σύμφωνα με το πρώτο, ένα έγγραφο του Δήμου προς την Ιταλική Αστυνομία Καστορίας¹¹ με ημερομηνία 28 Ιουνίου 1941, ο πληθυσμός ανέρχεται σε 10.061 άτομα. Στο δεύτερο, έγγραφο του Δήμου προς τον Νομάρχη Καστορίας, με ημερομηνία 23 Αυγούστου 1944 οι εγγεγραμμένοι κάτοικοι είναι 10.363 από τους οποίους 400 περίπου είναι κάτοικοι του Συνοικισμού Αποσκέπου και 600 του Συνοικισμού Κεφαλαρίου. Στα δύο αυτά έγγραφα δεν γίνεται ειδική μνεία στους ισραηλίτες της πόλεως Καστοριάς. 

Στους εγγεγραμμένους του δευτέρου εγγράφου περιλαμβάνονται και οι εκτοπισθέντες Εβραίοι, οι οποίοι εξακολουθούν να θεωρούνται δημότες της πόλεως. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, άλλωστε, συμπληρώθηκε και το Παράρτημα Εκλογικού καταλόγου του έτους 1945: οι υπηρεσίες του Δήμου συγκέντρωσαν και κατέγραψαν τα ονοματεπώνυμα Εβραίων και χριστιανών δημοτών όλων όσοι είχαν συμπληρώσει το 21ον έτος της ηλικίας τους σταδιακά κατά το διάστημα 1935 έως 1945, τα έτη δηλαδή που μεσολάβησαν από το τελευταίο τυπωμένο Παράρτημα - αυτό του έτους 1935 - έως το έτος 1945.

Σχόλια 

Ο τρόπος σχηματισμού των πάσης φύσεως ιδιωτικών και δημοσίων αρχείων, παρά την ολική σχεδόν καταστροφή των εβραϊκών βιβλιοθηκών και αρχείων, επιτρέπει τον εντοπισμό, στα υπάρχοντα αρχεία του ελληνικού δημοσίου καθώς και σε αυτά των διαφόρων ιδρυμάτων και οργανισμών, χρησίμων στοιχείων για τους Εβραίους Έλληνες κατά το διάστημα από τις τελευταίες δεκαετίες του 19 ου αιώνος έως τις ημέρες του μεγάλου διωγμού. Συμπληρωματικώς, πληροφορίες και στοιχεία για τους Εβραίους της ίδιας, κυρίως, περιόδου είναι βέβαιον ότι θα προκύψουν από την αξιοποίηση των ιδιωτικών αρχείων.

Εμείς εργαστήκαμε σε ένα ελάχιστο τμήμα του αρχείου Νέστορος Καββαδά και πιστεύουμε ότι τα στοιχεία που προέκυψαν για το θέμα μας είναι δυνατόν να αποτελέσουν μία βάση δεδομένων στην οποία θα προστίθενται κάθε φορά νεότερα στοιχεία από την εν συνεχεία επεξεργασία είτε του υλικού του αρχείου Ν.Κ. (του αναφερομένου στην Καστοριά) είτε σχετικού υλικού, που θα προέρχεται από οποιοδήποτε άλλο ιδιωτικό αρχείο.

Πρώτα το υλικό: μία σειρά εντύπων προπολεμικών εκλογικών καταλόγων, ένα προπολεμικό μητρώο γεννήσεων έντυπο και αυτό, ένας προπολεμικός οδηγός της Βορείου Ελλάδος και μία σειρά υπηρεσιακών σημειωμάτων και εγγράφων από τα οποία, όπως θα φανεί παρακάτω, προκύπτουν άξιες λόγου πληροφορίες για την Ισραηλιτική Κοινότητα Καστορίας μετά το 1944. Το αρχειακό αυτό υλικό διεσώθη μέσα σε ένα διπλωμένο κοινό χαρτί της Ηλεκτρικής Επιχειρήσεως Καστορίας.

Όπως φαίνεται από τον συγκεντρωτικό πίνακα των επαγγελμάτων των Εβραίων της Καστοριάς του εκλογικού καταλόγου 1927, η πλειοψηφία των εργαζομένων ασχολούνταν με το εμπόριο. Από τους 113 εγγεγραμμένους οι 32 δηλώνουν έμποροι, εκτιμούμε ότι οι περισσότεροι εξ αυτών διατηρούσαν καταστήματα υαλικών ή υφασμάτων και νεωτερισμών, δραστηριοποιούνταν δηλαδή σε κλάδους στους οποίους παραδοσιακά παρουσίαζαν καλή απόδοση οι απασχολούμενοι σε αυτούς Εβραίοι.

Στους 32 πρέπει να προστεθούν και όσοι σημειώνονται (και διακρίνονται) με το ιδιαίτερο επάγγελμά τους ο καθένας: οι παντοπώλες, κρεοπώλες, οπωροπώλες, αλευροπώλες και ο ζαχαροπλάστης καθώς όλοι αυτοί είναι, επίσης, έμποροι. Θεωρούμε ότι ακόμη και οι γυρολόγοι είναι ένα είδος εμπόρων – οι «φτωχοί έμποροι» θα λέγαμε– επομένως, τους αθροίζουμε με τους προηγουμένους ώστε ο συνολικός αριθμός όσων απασχολούνται καθ’ οιονδήποτε τρόπο με το εμπόριο φθάνει τα 78 άτομα, ένα ποσοστό περίπου 70% των εργαζομένων Εβραίων ανδρών, που το επάγγελμά τους καταγράφεται στον εκλογικό κατάλογο.

Στους εκλογικούς καταλόγους (1927) δεν σημειώνεται κανένας εργαζόμενος ως γεωργός¹², εντύπωση όμως μας προξενεί το γεγονός ότι δεν αναφέρεται Εβραίος επιχειρηματίας /απασχολούμενος στο χώρο της γούνας ή των δερμάτων¹³. Αλλά και στην αλιεία, τον άλλο, (μαζί με τη γούνα), βασικό τομέα παραγωγής αγαθών και απασχολήσεως του τοπικού αστικού πληθυσμού, δεν προκύπτει ότι δραστηριοποιήθηκε Εβραίος, είτε επαγγελματικά είτε ερασιτεχνικά¹⁴.

Στα παραρτήματα του εκλογικού καταλόγου των επομένων ετών 1928 έως 1935 αναγράφεται το επάγγελμα των εγγραπτέων των ετών 1928-1931 και σποραδικώς του έτους 1933, ενώ σημειώνεται μόνον ενός του έτους 1932 και κανενός των ετών 1934 και 1935. Από τους 15 άνδρες του Παραρτήματος 1928 οι 10 είναι έμποροι, οι 2 γυρολόγοι και από ένας εργάτης, αγωγεύς και υπάλληλος. Ομοίως, από τους 11 του Παραρτήματος 1930 οι 6 είναι έμποροι, οι δύο υπάλληλοι και από ένας αχθοφόρος, ράπτης και εργάτης. Από τους 27 εγγραπτέους του Παραρτήματος 1933, το επάγγελμα σημειώνεται σε 14, εξ αυτών 4 είναι έμποροι και 3 υπάλληλοι (μάλλον σε εμπορικά καταστήματα ομοθρήσκων τους) ενώ ο Ιωσήφ Ελιάου του Σαμουήλ δηλώνει σπουδαστής, ο Ρισουλά Κοέν του Χαήμ, φοιτητής και ο Λεβή Λεών του Μουσιών θρησκευτικός λειτουργός.

Ο Θρασύβουλος Παπαστρατής, περιγράφοντας το πλαίσιο μέσα στο οποίο κινείται οικονομικά και κοινωνικά η Κοινότητα της Καστοριάς, διαπιστώνει: «Η μεγάλη μάζα…, βέβαια, αποτελείτο από πλανόδιους μικροέμπορους και τεχνίτες, που σχημάτιζαν ένα αδιαμόρφωτο συνειδησιακά προλεταριάτο»¹⁵. Και συμπληρώνει ότι «στον αντίποδα, κάμποσοι μεγαλέμποροι κατοικούσαν σε περικαλλή αρχοντικά και ηγούντο της Κοινότητος, κατέχοντας ζηλευτή θέση στην καστοριανή κοινωνία και διατηρώντας κυρίαρχη θέση στο Τσαρσί και γενικότερα στο εμπόριο της πόλης»¹⁶.

Περιγράφει μία κοινωνική πυραμίδα, τέτοια όπως αυτές που σχηματίζονταν συνήθως σε όλες τις εβραϊκές κοινότητες της Ελλάδος, με την βάση της να αποτελείται από το πλήθος των πτωχών ή αναξιοπαθούντων εβραϊκών οικογενειών και τη κορυφή της να ορίζεται από μερικούς πλουσίους ή πολύ πλουσίους Εβραίους, οι οποίοι με τις δραστηριότητες τους «επέτρεπαν» να συντηρηθεί ένα από τα πιο διαδεδομένα αντισημιτικά στερεότυπα, αυτό το οποίο ταύτιζε τον Εβραίο, τον κάθε Εβραίο, με φανερό ή, πιο συχνά, με κρυμμένο μέγα πλούτο.

Ο Π. Τσολάκης παρουσιάζει την εξέλιξη της επαγγελματικής διαδρομής μέσα στο χρόνο των Εβραίων της πόλεως, αυτών ειδικότερα που ασχολούνταν με το εμπόριο. Αναφέρει ότι, αρχικώς, μετά το τοπικό παζάρι που γινόταν κάθε Δευτέρα, (οι περισσότεροι προφανώς) επισκέπτονταν τα εβδομαδιαία παζάρια της περιοχής, μεταφέροντας στον ώμο τους τον μπόγο με τα ψιλικά ή/και τα υφάσματα που διέθεταν προς πώληση, ενώ φρόντιζαν να επιστρέφουν στα σπίτια τους το βράδυ της Παρασκευής. Από τα μέσα του 19ου αιώνος άρχισαν να αποκτούν μόνιμη επαγγελματική στέγη, ανοίγοντας καταστήματα στην περιοχή του Τσαρσιού και στην Κάτω Αγορά¹⁷.

Στον Μέγα Οδηγό Βορείου Ελλάδος 1939 – 1940 του Γαβ. Γαβριηλίδη [ΓΑΒ. ΓΑΒ.]¹⁸ και στην κατηγορία «Γουναρικά» καταχωρούνται 96 επαγγελματίες όλοι χριστιανοί αλλά και στις κατηγορίες «δέρματα ακατέργαστα» - «δερματοπωλεία και είδη υποδηματοποιΐας» - «βυρσοδεψεία» καταχωρούνται ομοίως 10 έμποροι ή επιχειρηματίες, άπαντες χριστιανοί το θρήσκευμα.

Στην κατηγορία «Αλευρόμυλοι»¹⁹ καταχωρείται ένας μόνον επιχειρηματίας ο Εβραίος Ελιάου Καλέφ και από τους 3 αλευροπώλες οι δύο είναι ο Δεμάγιο Ιακ. και ο Ελιάου Καλέβ, πιθανότατα ο ίδιος ο βιομήχανος - ιδιοκτήτης του αλευρομύλου. Τα 3 από τα 5 αργυραμοιβεία ανήκαν στους Ελιάου Ιακ., Μάγιο Αβρ. και Ρούσσο Αβράμ ενώ στην κατηγορία «Ζωέμποροι» οι δύο επαγγελματίες ήταν οι Εβραίοι Μεβοράχ Ιωσήφ και Σουμαγιά Βεν. Κοέν. Στα 17 «Κρεοπωλεία» περιλαμβάνονται και τα δύο των Ελιάου Ιακώβ και Ελιάου Ισάκ ενώ στα 12 «Κουρεία – Κομμωτήρια» - μία κομμώτρια και 11 κουρείς – σημειώνεται το κουρείο του Ρούσσου Ισάκ.

Ακόμη, 9 από τα 46 «Παντοπωλεία»²º ανήκαν σε Εβραίους καθώς και 5 από τα 19 «Ραφεία»²¹. Οι αριθμοί οι οποίοι αναφέρονται στους Εβραίους επαγγελματίες και στις δύο τελευταίες κατηγορίες σχηματίζουν, με τους αντιστοίχους των χριστιανών των απασχολουμένων στο ίδιο επάγγελμα, ποσοστό πολλαπλάσιο από το αντίστοιχο ποσοστό του εβραϊκού πληθυσμού σε σχέση με τον χριστιανικό της πόλεως.

Από τους 334 άνδρες τους εγγεγραμμένους στον εκλογικό κατάλογο (με τα οαραρτήματά του) καθώς και στα δημοσιευόμενα μητρώα αρρένων, τέσσερα είναι τα επικρατέστερα επίθετα των Εβραίων της Καστοριάς: Ελιάου [64], Ρούσος/Ρ ούσσος/Ρούσου/ Ρούσσου [62], Κοέν [45] και Μεβοράχ [37]. Ακολουθούν κατά σειρά συχνότητος εμφανίσεως πέντε ακόμη επίθετα: Πεσιρίλος/ Πισιρίλου/ Πιτσιρίλος [14], Μάγιο/ Μάγιου/ Μάγιος [14], Αλμπάλα/Αλμπάλας [13], Μάτσα/Μάτσας [12] και Χαζάν [12].

Τα συχνότερα απαντώμενα κύρια ονόματα είναι τα ονόματα Αβραάμ, Σαμουήλ, Ισαάκ/Ισάκ, Ιακώβ, Δαυΐδ, Ιωσήφ, Χαήμ, Σολομών και Μωΰς/Μωυσής, Ο συνδυασμός δύο εξ αυτών (όνομα και πατρώνυμο) με ένα από τα πιο συχνά απαντώμενα επίθετα σχηματίζει πλήρη ονοματεπώνυμα τα οποία ταυτίζονται απολύτως και ως εκ τούτου δημιουργείται η ανάγκη ενός διευκρινιστικού επιθέτου [παραγκώμι]. 

- συνεχίζεται -


Σημειώσεις 
11. Στο έγγραφο της 28ης Ιουνίου 1941 σημειώνονται επίσης: α) οι «Επιστρατευθέντες κατά τον Ελληνοϊταλικόν πόλεμον, 900 άτομα», β) οι «Φονευθέντες κατά τον Ελληνοϊταλικόν πόλεμον, 6 άτομα», γ) οι ανάπηροι του πολέμου τούτου, 1 άτομο». Το έγγραφο κλείνει με την διαπίστωση ότι «Άπαντες οι επιστρέψαντες εκ του πολέμου έφερον μεθ’ εαυτών την Στρατιωτικήν των στολήν άνευ πολεμικού υλικού». Ίσως, αυτή η τελευταία εγγραφή ήταν η σπουδαιότερη - κατά την πρώιμη κατοχική περίοδο - καθώς υποστήριζε ενώπιον των κατοχικών αρχών ότι οι προ ολίγου χρόνου Έλληνες στρατιώτες δεν είχαν κρατήσει [και απόκρύψει] τον στρατιωτικό τους οπλισμό. 
12. Σε έγγραφο του 1934 του αρχείου Ν. Κ. (το οποίον προγραμματίζουμε να δημοσιευθεί στη συνέχεια) φαίνεται ότι ο Σολομών Ιακ. Δεμάγιου εργάστηκε ως γεωργός επί ένα έτος σε αγρόκτημα της περιοχής. 
13. Στο Παράρτημα του 1931 καθώς και σε αυτό του 1932 περιλαμβάνονται οι Μεβοράχ Ιωσήφ του Μωϋσή και Αλμπάλας Μάγιου του Μπίτη αντιστοίχως για τους οποίους σημειώνεται ως επάγγελμα αυτό του «γουνοποιού», υποθέτουμε του εργάτη γούνας. 
14. ΤΣΑΜΙΣΗΣ, ΠΑΝΤΕΛΗΣ, ό.π., σ.225 
15. ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΗΣ, ΘΡΑΣΥΒΟΥΛΟΣ, σ.31 
16. ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΗΣ, ΘΡΑΣΥΒΟΥΛΟΣ, σ.32 
17. ΤΣΟΛΑΚΗΣ, ΠΑΝΟΣ, ό. π., σ.144-145 
18. Μέγας Οδηγός Βορείου Ελλάδος Θεσσαλίας – Μακεδονίας – Θράκης 1939 -1940. Διευθυντής: “ΓΑΒ – ΓΑΒ”, σ.926 
19. Στη σ.790 του Οδηγού δημοσιεύεται εικόνα με την λεζάντα: «ΚΑΣΤΟΡΙΑ. Μία τερπνή τοποθεσία έξωθεν της Καστορίας. Εις το βάθος φαίνεται ο αλευρόμυλος του βιομηχάνου Καλέβ Ελιάου». Δυστυχώς η φωτογραφία απεικονίζει, κυρίως, το τοπίο και η εκτύπωσή της δεν είναι ευκρινής. 
20. Τα 9 παντοπωλεία ανήκαν στους:1. Ασσαέλ Αβράμ. 2. Ασσαέλ Χαΐμ. 3. Ζαχαρία Ισάκ. 4. Κοέν Μποχ. 5. Μεβοράχ Αβράμ. 6. Μεχόρ Ιακ. 7. Ρούσσου Αβεσσαλώμ. 8. Ρούσσου Ιακώβ. 9. Τσαπάρτζης Σολομ. 
21. Τα 5 ραφεία ανήκαν στους: 1. Λεβής Μωυσής. 2. Μάτσας Αβραάμ. 3. Μεβοράχ Βενιαμίν. 4. Μεβοράχ Χαΐμ. 5. Μωϋσής Αβραάμ. 


Parva judaica celetrensia = Μικρά ιουδαϊκά της Καστοριάς

Φωτογραφία: Συνάντηση καστοριανών εβραίων στο εβραϊκό κοιμητήριο της πόλης. 


Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 18 Οκτωβρίου 2018, αρ. φύλλου 956


Σχετικά:
ΧΡΗΣΤΟΥ ΚΑΒΒΑΔΑ - ΖΩΗΣ ΠΟΛΥΖΟΠΟΥΛΟΥ:
Parva Judaica Celetrensia [I], [II], [III], [IV], [V], [VI], [VII], [VIII].

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

Η ΟΔΟΣ σας ευχαριστεί για την συμμετοχή σας στον διάλογο.Το σχόλιό σας θα αποθηκευτεί προσωρινά και θα είναι ορατό στο ιστολόγιο, μετά την έγκριση της ΟΔΟΥ.

ΑΝΑΡΤΗΣΕΙΣ