ΧΡΗΣΤΟΥ ΚΑΒΒΑΔΑ - ΖΩΗΣ ΠΟΛΥΖΟΠΟΥΛΟΥ: Parva Judaica Celetrensia [III]

Ορισμένα στοιχεία

για την Ισραηλιτική Κοινότητα Καστοριάς

πριν και μετά το Ολοκαύτωμα

Γ' ΜΕΡΟΣ

Άλλα επίθετα των Εβραίων της Καστοριάς είναι τα Δεμάγιου/ Δεμάγιω [9], Ζαχαρία/Ζαχαρίας [8], Καμχή [7], Κασούτος/Κασούτου [8], Χονέν [9]. Οι διαφορετικές καταλήξεις στο επίθετο, όπως επί παραδείγματι στη περίπτωση των δύο τύπων Ρούσος και Ρούσου, θα πρέπει να οφείλονται στην προτίμηση του Εβραίου δημότη και θα σχηματοποιήθηκε (και διαφοροποιήθηκε) κάποια στιγμή κατά την μακραίωνη διάρκεια της παρουσίας της οικογενείας στον χώρο, ενώ θα καταγράφηκε στα Ελληνικά, με τους διαφοροποιημένους τύπους, μετά το έτος 1912 και την ένταξη της Καστοριάς, ως κοινότητος του νομού Φλωρίνης, στο ελληνικό κράτος. Για το ίδιο επίθετο ο τύπος με ένα ή δύο - σ - πρέπει να αποδοθεί στον γραμματέα ή γραμματικό ο οποίος συνέτασσε τα δημοτικά ή κοινοτικά έγγραφα. Σημειώνουμε, τέλος, ότι συναντήσαμε το επίθετο των Ασαέλ γραμμένο σταθερά με ένα - σ - ενώ οι Ασσαέλ της Θεσσαλονίκης συνήθως χρησιμοποιούσαν δύο για το επίθετό τους.

Ο Οικονομικός Έφορος Καστορίας απευθυνόμενος με έγγραφό του προς τον Ληξίαρχο Καστορίας και τον Πρόεδρο της Ισραηλιτικής Κοινότητος Καστορίας ζητεί, από τους δύο παραλήπτες, να τον ενημερώσουν για την σχέση τριών Εβραίων, οι οποίοι μόλις επέστρεψαν από την ομηρία, με πέντε ομοθρήσκους τους, πρώην κατοίκους Καστορίας και ήδη «αγνώστου διαμονής πρόσωπα». Ο Ληξίαρχος στην απάντησή του θα σημειώσει την συγγένεια των τριών διασωθέντων Εβραίων, ενώ θα χαρακτηρίσει και αυτός ως «αγνώστου διαμονής» τους ιδίους πέντε δημότες Καστορίας.

Ευρισκόμεθα στο τέλος του Σεπτεμβρίου 1945 όταν ανταλλάσσονται τα έγγραφα μεταξύ των δύο υπηρεσιών (του δημοσίου και του δήμου) και οι αρμόδιοι υπάλληλοι χρησιμοποιούν τη φράση «αγνώστου διαμονής» για τους Εβραίους που έχουν δολοφονηθεί. Παρ’ ότι είναι ήδη γνωστή η διαδρομή και το τέλος του ταξιδιού για το σύνολο, σχεδόν, των απόντων, εν τούτοις θα χρειαστεί η νομική «τακτοποίηση» του θέματος προκειμένου να κηρυχθούν από το Δικαστήριο οι απόντες ως αποβιώσαντες [δολοφονηθέντες] σε στρατόπεδο συγκεντρώσεως, με την παρουσία μάλιστα, σχεδόν πάντα, δύο μαρτύρων, οι οποίοι καλούνται να καταθέσουν για το βέβαιον γεγονός χωρίς εν τούτοις οι ίδιοι να έχουν, συνήθως, άμεση γνώση για την συγκεκριμένη περίπτωση, στην οποία αναφέρονται κατά την διαδικασία ενώπιον του δικαστηρίου.

Αλλά και στο υπηρεσιακό σημείωμα το οποίον συντάσσει, δύο χρόνια αργότερα, ο τεχνικός βοηθός του Δήμου σχετικώς με την αίτηση της Μπονίκας [Μπέρρυς] Κασούτο, αναφερόμενος στον πατέρα της, χρησιμοποιεί τον τύπο «αποβιώσαντος», ακριβώς όπως αν είχε ευρεθεί ο Ισραήλ Κασούτο με την θέλησή του εργαζόμενος ή ταξιδιώτης στη Κεντρική Ευρώπη και συνέβαινε να πεθάνει εκεί με φυσικό τρόπο.

Από τους 35 διασωθέντες, δεν γνωρίζουμε πόσοι είχαν παραμείνει στην Ελλάδα κατά την διάρκεια της Κατοχής και πόσοι επέστρεψαν από τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως. Οι περισσότεροι, μάλλον, εκτοπίστηκαν, επέζησαν και επέστρεψαν στην Ελλάδα και στη Καστοριά το φθινόπωρο του 1945. Την άποψή μας για τον χρόνο επιστροφής των διασωθέντων επιβεβαιώνει και έγγραφο του Οικονομικού Εφόρου Καστορίας χρονολογημένο την 29-9-45. Με αυτό, ο Έφορος ζητεί πληροφορίες για τρεις Εβραίους «άρτι επανακάμψαντες εξ ομηρίας» γεγονός που σημαίνει ότι πιθανώς οι τρεις επανήλθαν τον ίδιο εκείνο μήνα, τον Σεπτέμβριο του 1945.

Το ίδιο έγγραφο απευθύνεται στον Ληξίαρχο του Δήμου και στον Μωύς Ζαχαρία, «Πρόεδρον της Ισραηλιτικής Κοινότητος Καστορίας». Εξ αυτού προκύπτει ότι τον Σεπτέμβριο του 1945 είχε ήδη ανασυσταθεί η Κοινότητα και είχε εκλεγεί (ή ορισθεί) πρόεδρος από τον μικρό αριθμό όσων Εβραίων επέζησαν και επέστρεψαν στην Καστοριά, στη πόλη τους. Δύο εξερχόμενα σημειώματα από την Κοινότητα με ημερομηνία 19 και 15 Φεβρουαρίου 1946 αντιστοίχως, φέρουν τη σφραγίδα: «Ισραηλιτική Κοινότης Καστορίας» και ενισχύουν την εκτίμησή μας ότι η Ισραηλιτική Κοινότητα Καστορίας ανασυστάθηκε το φθινόπωρο του 1945 (ή ενωρίτερα, ακόμη και προς το τέλος του 1944) και έκτοτε υπήρξε ενεργή έως το 1972, έτος της οριστικής διακοπής της λειτουργίας της. Το πρώτο από τα δύο παραπάνω σημειώματα υπογράφει αντί του προέδρου ο Μωύς Μάτσας και το δεύτερο, ως προσωρινός πρόεδρος, ο Καμχή Ελή (;) γεγονός που σημαίνει ότι η Κοινότητα προσπαθεί να ισορροπήσει μέσα στις νέες δραματικές μεταπολεμικές συνθήκες του τόπου και μάλλον έχει να αντιμετωπίσει στο εσωτερικό της, εντάσεις και διχογνωμίες μεταξύ των ολίγων μελών της.

Όπως γνωρίζετε, σε κάθε κοινότητα - μετά την συγκέντρωση των Εβραίων (και πολλές φορές πριν ακόμη αυτοί στοιβαχθούν στα τραίνα της εκτοπίσεως) - τα σπίτια και τα μαγαζιά τους λεηλατούνταν. Αυτό συνέβη και στη Καστοριά. Ενδεικτικό της καταστάσεως είναι το ενδιαφέρον έγγραφο το οποίο απέστειλε στις 4 Δεκεμβρίου 1945 η Ισραηλιτική Κοινότης προς τον Οικονομικό Έφορο Καστορίας και δημοσίευσε στο διαδίκτυο ο Σπύρος Αναγνώστου²². Σύμφωνα με αυτό, μία εβραϊκή οικία «ελεηλατήθη υπ’ αγνώστων αφαιρεθέντων όλων των κουφωμάτων και του μεγαλυτέρου τμήματος των ξυλίνων δαπέδων». Συμπληρωματικώς, οι υπεύθυνοι της Κοινότητος αναφέρουν ονομαστικώς πέντε ακόμη οικίες Εβραίων οι οποίες ευρίσκονται σε οικτρή κατάσταση «πιθανόν λόγω λεηλασίας ή κακής συντηρήσεως». Το σοβαρότερο όμως τμήμα του εγγράφου είναι αυτό το οποίο περιγράφει την γενική στάση του κράτους και του τοπικού πληθυσμού απέναντι στις άδειες πλέον εβραϊκές εστίες. Οι υπεύθυνοι της Κοινότητος σημειώνουν σχετικά: «Επειδή συστηματικώς λεηλατούνται τα εγκαταλελειμμένα Ισραηλιτικά οικήματα παρακαλούμεν όπως φροντίσητε δια την ανακάλυψιν και παραδειγματικήν τιμωρίαν των [δραστών]».

Τα πάσης φύσεως κινητά αντικείμενα των Εβραίων της Καστοριάς ήταν δύσκολο να τα εντοπίσει κανείς μετά τον πόλεμο και ήταν ακόμη δυσκολότερο, ο Εβραίος ιδιοκτήτης να διεκδικήσει την κυριότητά τους και να επιτύχει την απόδοσή τους σε αυτόν. Οι γνώμονες - τα ρολόγια - των ηλεκτρικών εγκαταστάσεων ακολούθησαν μία ιδιαίτερη διαδρομή: είτε τους αφαίρεσε η ίδια η Εταιρεία προκειμένου να τους χορηγήσει σε άλλους πελάτες της (χριστιανούς), είτε τους απέσπασαν με δική τους πρωτοβουλία και τους χρησιμοποίησαν ιδιώτες χριστιανοί σε συνεννόηση με την Εταιρεία. Σε κάθε περίπτωση, η Εταιρεία γνώριζε από τον αριθμό/ταυτότητα του γνώμονος, τον Εβραίο ιδιοκτήτη αλλά και τον χριστιανό, ευκαιριακό χρήστη.

Είναι γνωστόν ότι η πόλη της Καστοριάς απέκτησε ηλεκτρικό ρεύμα στα τέλη της δεκαετίας του 20²³. Πόσοι όμως εκ των Εβραίων χρησιμοποιούσαν στα σπίτια τους ηλεκτρικό ρεύμα; Η διαδικασία συνδέσεως απαιτούσε οικονομική δαπάνη την οποία μερικές εβραϊκές οικογένειες, οι πιο φτωχές, αδυνατούσαν να καταβάλουν και επομένως έμεναν εκτός του δικτύου της ηλεκτρικής εταιρείας. Σύμφωνα με κατάστιχο που φέρει τίτλο «Εκμετάλλευσις ηλεκτρικών Εγκαταστάσεων Καστορίας. Βιβλίον ενδείξεως γνωμόνων των καταναλωτών ιδιωτών όλων των μηνών του έτους – χρήσεως 1942» οι Εβραίοι πελάτες της Εταιρείας ανέρχονται σε 140 περίπου άτομα. Σε αυτό τον αριθμό περιλαμβάνονται τόσον οι ιδιοκτήτες οι οποίοι είχαν τοποθετήσει γνώμονες στα καταστήματά τους όσον και εκείνοι που τους είχαν χρησιμοποιήσει στις συνδέσεις των οικιών τους. Επομένως οι εύποροι επαγγελματίες θα διέθεταν δύο γνώμονες: έναν για το σπίτι τους και ένα για τον χώρο της εργασίας τους.

Η κατάσταση 4, με ηλεκτρικούς γνώμονες της ισραηλιτικής περιουσίας φαίνεται ότι δημιουργήθηκε στο γραφείο της Εταιρείας, προκειμένου οι υπεύθυνοι να παρακολουθήσουν την διαδρομή των γνωμόνων των ισραηλιτικών περιουσιών. Εκτιμούμε μάλιστα ότι πάνω σε αυτή θα βασίστηκε η ονομαστική κατάσταση την οποία σύμφωνα με το έγγραφο Ε’ έπρεπε να υποβάλει προς τον Οικονομικό Έφορο Καστορίας η Επιτροπή Ηλεκτρικού Εργοστασίου.

Από την κατάσταση 4 προκύπτει ότι στις 4 Απριλίου του 1944, μόλις ένα δεκαήμερο μετά την σύλληψη των Εβραίων - και ενώ αυτοί ευρίσκονταν στα τραίνα της εκτοπίσεως - 15 από τους γνώμονες μεταφέρθηκαν με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο σε σπίτια ή καταστήματα χριστιανών δημοτών, ενώ έως τις 22 του ιδίου μηνός ο αριθμός τους έφθασε τους 31, δηλαδή, ο μισός αριθμός, περίπου, από τους γνώμονες της καταστάσεως 4 είχαν ήδη «αξιοποιηθεί».

Ακόμη 15 γνώμονες μεταφέρθηκαν τους δύο επομένους μήνες, Μάϊο και Ιούνιο του 1944. Από τους 71 συνολικά γνώμονες ισραηλιτικής περιουσίας που αναφέρονται (στη κατάσταση 4), οι 55 αλλάζουν χρήστες κατά την διάρκεια της γερμανικής κατοχής, ενώ η τύχη των υπολοίπων 16 ρυθμίζεται μετά την απελευθέρωση. Η τελευταία ημερομηνία για τον υπ’ αριθ. 69 γνώμονα είναι η 15-2-1945, τρεις μόνον ημέρες μετά την υπογραφή της συμφωνίας της Βάρκιζας. Επομένως, οι μετά την κατοχή εγγραφές της καταστάσεως 4 καλύπτουν διάστημα 5 περίπου μηνών κατά το οποίον, την διοίκηση σε όλους τους τομείς της περιφερείας, ασκούν οι πολιτικές και στρατιωτικές δυνάμεις του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ. Αυτές οι δυνάμεις είχαν σοβαρούς λόγους να είναι ιδιαίτερα προσεκτικές κατά την άσκηση της εξουσίας τους σε ό,τι αφορούσε τόσο τους Εβραίους Έλληνες πολίτες, όσο και τα περιουσιακά τους στοιχεία.

Στην κατάσταση 4 περιλαμβάνονται 9 στήλες: αύξων αριθμός, αριθμός γνώμονος και τελευταία αναγραφή, ονοματεπώνυμον ιδιοκτήτου, (του Εβραίου πραγματικού ιδιοκτήτη), συνοικία, «ονοματεπώνυμον δηλούντος ότι τον κατέχει και εις ον μετεφέρθη ως ιδιοκτησία», (στη στήλη αυτή καταγράφονται οι χριστιανοί χρήστες), ιδιοκτησία, «συνοικία και ημερομηνία μεταφοράς και συνδέσεως», παρατηρήσεις. Εμείς δημοσιεύουμε τις στήλες με τους αύξοντες αριθμούς και τα ονοματεπώνυμα των Εβραίων ιδιοκτητών, τη συνοικία, αυτή με τις ημερομηνίες της μεταφοράς και συνδέσεως των γνωμόνων και τέλος τη στήλη των παρατηρήσεων στην οποία συγκεντρώσαμε όσα σημείωσαν οι αρμόδιοι για κάθε μία περίπτωση Εβραίου, ιδιοκτήτη γνώμονος.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι έχουν σχηματιστεί δύο στήλες με την ένδειξη «ονοματεπώνυμον ιδιοκτήτου», αναφερόμενες πάντα σε Εβραίο ιδιοκτήτη: στη πρώτη καταγράφεται ο αρχικός ιδιοκτήτης και στην δεύτερη είτε ο ίδιος είτε διάδοχος - Εβραίος, ο οποίος επιβίωσε και, λόγω συγγενείας, είχε δικαίωμα επί των περιουσιακών στοιχείων του αρχικού ιδιοκτήτη.  

- συνεχίζεται -

Σημειώσεις 

22. facebook/spyros.anagnostou.9 / 
23. Μαρούλα Βέργου-Γκαμπέση, Οι Εβραίοι της Καστοριάς. Χρονικά, όργανο του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου της Ελλάδος, αρ. φύλλου 147, Ιανουάριος Φεβρουάριος 1997. 

Parva judaica celetrensia = Μικρά ιουδαϊκά της Καστοριάς

Φωτογραφία: Λεπτομέρεια της τοιχογραφίας του καλού δωματίου από το αρχοντικό Σομαλιά (Γκουγκουλίτσα-Γκιώρα) η οποία αποτοιχίστηκε και στην συνέχεια το αρχοντικό έπεσε θύμα εμπρησμού.

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 25 Οκτωβρίου 2018, αρ. φύλλου 957

Σχετικά:
ΧΡΗΣΤΟΥ ΚΑΒΒΑΔΑ - ΖΩΗΣ ΠΟΛΥΖΟΠΟΥΛΟΥ:
Parva Judaica Celetrensia [I], [II], [III], [IV], [V], [VI], [VII], [VIII].