 |
| ΟΔΟΣ 11.7.2019 | 994 |
Τα Εξωκκλήσια της Καστοριάς
Από το περιοδικό της Φλώρινας «Αριστοτέλης» (τεύχ. 15, Μάιος-Ιούνιος 1959)
Επιμέλεια: Σόνια Ευθυμιάδου-Παπασταύρου
Πόσο η φυσιογνωμία μιας ερημιάς τονίζεται απ’ την παρουσία ενός ταπεινού εξωκκλησιού αυτό τόνιωσαν πολλές - αμέτρητες φορές αυτοί που τους τραβάει η εξοχή.
Βαδίζεις κουρασμένος οδοιπόρος σ’ ερημωμένους δρόμους και μηχανικά η ματιά σου πλανιέται δώθε-κείθε μέσα στα σχήματα της πρασινάδας και του βουνού, δίχως απ’ τη σκέψη ν’ αποτραβιούνται οι διαλογισμοί… κάθεσαι κάπου ν’ απαγκιάσης κι’ ευθύς η θωριά μιας μοναχικής εκκλησούλας σ’ αφαρπάζει… δεν προσέχεις τότες τα χρώματα και συνδυασμούς νερού, πράσινου, βουνού!
Μελετάς το θάμμα του ερημοκκλησιού, πως βρέθηκε σαν βράχος φυτρωμένος ανάμεσα στους βράχους! Ποια θεϊκή δύναμη ωδήγησεν ως εδώ την ανθρώπινη ευλάβεια; Κυττάς με κατάνυξη τα τεφρόχρωμα κεραμίδια, που τα δέρνουν οι αέρηδες της εξοχής, η σκόνη των αγρών κι’ ο καυτερός ήλιος του καλοκαιριού, γλυστράει χαμηλότερα η ματιά σου και σταματάει στην αμπαρωμένη σκεβρή πόρτα, που τρίζει ανατριχιαστικά στους σκουριασμένους μεντεσέδες, εξετάζεις τα κανατοπαράθυρα, που τα δέρνει ανήλεα τ’ ανεμοβρόχι κι’ ο χιονιάς. Και σκέφτεσαι αναπολώντας τα περασμένα! Ποιοι απλοί άνθρωποι ήρθαν άραγε εδώ και την έχτισαν; Πότε λειτουργάει; Ή λειτουργάει μυστικά στους ανοιξιάτικους όρθρους ανάμεσα στα λουλούδια και στα πετροχελίδονα μ’ εγκάρδιες μελωδίες κι’ ανεξήγητες αναλαμπές;
Κάθε εκκλησούλα κι’ ένας θρύλος… κάθε θρύλος και μια άυλη παρουσία αγγέλων… Ένα θαύμα… Μια όμορφη ιστοριούλα ξεχασμένη στις θαμπές αναμνήσεις των γέρων… Ένα παραμύθι με θολές λεπτομέρειες, που μεταδίνεται από γενιά σε γενιά, για να κρατάη αδιάσπαστη η αλυσίδα της πίστεως, της παραδόσεως, του σεβασμού!
Όσοι δεν γνωρίσατε αυτές τις εκκλησίες των βουνών και των τόπων της πατρίδας μας ελάτε σε μια νοερή επίσκεψη. Δεν θα τις αντικρύσωμε μέσα απ’ την γλυκειά υποβολή εκκλησιαστικών ύμνων ούτε κάτω απ’ την αδιήγητη μεγαλοπρέπεια έναστρων ουρανών! Θα τις δούμε, τώρα αυτήν την εποχή -καιρό της εκδρομής- ξεμοναχιασμένες, σκεπασμένες απ’ τη χλόη, ταπεινές στη σιλουέττα τους, μυστηριακές μέσ’ στην ησυχία της ερημιάς, που την διακόπτει το τραγούδι του τριζονιού…
Πάνω στην περήφανη Γηρούσια, σ’ ένα ύψωμα που βρίσκεται χαμηλότερα του θερινού φυλακίου Χωροφυλακής, είναι χτισμένος ο Προφήτης Ηλίας -ένα ερημοκκλήσι ταπεινό- παρηγοριά και καταφύγιο τσομπάνηδων, υλοτόμων και ξωμάχων. Για να το δης πρέπει να στρίψης αριστερά του παληού ρωμαϊκού δρόμου π’ οδηγεί σήμερα στη νέα Κοτύλη. Ανάμεσα στα πεύκα και πάνω από βαθειές απότομες ρεματιές υψώνεται το εκκλησάκι σαν μήνυμα ζωής μέσ’ στην ερημιά! Χαμηλά ροχθούνε τα νερά, ψηλά το μέρος ανεμοδέρνεται ολούθε, μα ο φτωχικός Προφήτης Ηλίας στέκεται ασάλευτος σωστό μνημείο πίστεως και σεβασμού! Στη χάρη του προσφεύγουν κουρασμένοι στρατοκόποι, όταν νοιώθουν την ανάγκη ανάμεσα στα μουρμουρητά του δάσους να πουν τις προσευχές και τις κρύφιες λαχτάρες τους για το Θεό.
Χαμηλή πάλι, σχεδόν πνιγμένη απ’ την βλάστηση και τ’ αγριόχορτα, μέσα στον δασωμένο κάμπο των Μανιάκων και κάτ’ απ’ ίσκιους αγραπηδιών και φτελιών βρίσκεται η Αγία Παρασκευή της Ποριάς. Η πλατυτέρα της, όπως απαλοφωτίζεται απ’ την αντηλιά τώρα το καλοκαίρι, παίρνει μια άυλη ζωηράδα σαν ν’ αναδεύη το θείο πρόσωπό της. Ο άγνωστος καλλιτέχνης, πάνω στην έμπνευσή του να ζωγραφίση την εικόνα ψηλά απ’ την χαραμάδα της κόγχης, έκαμεν ένα θαυμαστό συνδυασμό σε χρώμα, φως, σκοτάδι, κλίση κι’ άνοιγμα…
Ψηλά πάνω στο βουνό της Ιεροπηγής σαν βίγλα της Ελληνικής λεβεντουριάς με θέα προς όλον τον αλύτρωτο βορειοηπειρωτικό κάμπο της Βίγλιστας είναι στημένος ο Αη-Θανάσης, ενώ κάτω του απλώνονται χωράφια, λειβάδια και νερά... Πίσω απ’ το Δέρβενο και χαμηλά στη βάση μιας τεράστιας ιδιατής κατυληδόνας, ζωσμένη από ρυάκια και ποτιστικούς αγρούς είναι χτισμένη η Παναγιά Δενδροχωρίου, το «μοναστήρι» που τώλεγαν άλλοτες με τα πολλά, χέρσα πια τώρα, αμπελοτόπια. Αφήνοντας πίσω το «μοναστηράκι» με τα δασωμένα βουνά, τις λαγκαδιές και τ’ άγρια ρέμματα, αν ακολουθήσης τη μισγάγκεια, θα βγης στον αμμουδερό κάμπο της Μεσοποταμιάς όπου στη μέση του πάνω σ’ ένα μαστοειδή κατάφυτο λοφίσκο θ’ απαντήσης τον Αη-Σπυρίδωνα.
Χωμένος μέσ’ στο σύδεντρο και ψηλά πάνω απ’ τις δώδεκα μαγεμένες βρύσες τ’ Απόσκεπου βρίσκεται ο Προφήτης Ηλίας, που κάθε χρονιά χαίρεται με τη χαρά των ευλαβικών επισκεπτών του, στη μέση του καλοκαιριού.
Κορώνα κάτασπρη, γιομάτη γραφικότητα ψηλώνει πάνω απ’ την κορφή του βουνού της Καστοριάς ο Αη-Θανάσης, που σ’ αντίθεση με τ’ ανθισμένα αγριόκρινα, τους ασφοδέλους και την παχειά χλόη, μοιάζει σαν αγαλματένιος. Χαμηλότερα κατά την Δύση, κολλημένο πάνω στους ορθόκοφτους βράχους σαν αητοφωληά προβάλλει κάτασπρο το ρημοκκλήσι της Αγίας Κυριακής, που πάνω του γράφουν κύκλους κιρκινέζια και σαΐνια. Πηγαίνοντας προς τη Μαυριώτισσα και λίγο ψηλότερα απ’ τ’ακρογυάλι είναι στημένος ο Αη-Νικόλας του Βουνού στο σημείο που ο Άγιος έκαμε την εμφάνισή του σ’ έναν απλοϊκό φτωχό ψαρά, που πάσκιζεν απελπισμένα να ρίξη τα δίχτυα του στην παγωμένη λίμνη μια ψυχρή εσπέρα...
Αντίκρυ στον βορηά και ψηλότερα απ’ τ’ ακρογυάλι ασπρίζει η Αη-Σωτήρα Καστοριάς, ενώ κάτω της «κύματι θαλάσσης» σκορπάει ασυγκράτητη-ευφραντική μια μελωδία, που την συνθέτουν οι ανοιξιάτικες αύρες κι’ οι θόρυβοι των νερών… Όταν συννεφιάζει και τα μπουρίνια της λίμνης ξεθυμαίνουν στους φαγωμένους βράχους, σχηματίζεται πάνω στ’ αφρισμένο κύμα το «μονοπάτι τ’ Αη-Σπυρίδωνα», ενώ ψηλά σπαθίζουν τον αέρα γλάροι πετώντας μ’ άνεση πάνω απ’ τα βαθειά νερά ως τις κάθυγρες στεριές.
Πίσω απ’ της Φούρκας το βουνό, τρυπωμένο μέσα στις χωματερές νεροφαγιές, είναι το εκκλησάκι του Αη-Γιάννη του Προδρόμου, π’ ομορφαίνει το Μαυρονέρι της Λεύκης. Εκεί, όλες τις Πέμπτες απ’ το Πάσχα μέχρι την Πεντηκοστή, πηγαίνουν να προσκυνήσουν τη χάρη του ευλαβικοί Καστοριανοί.
Λίγο δεξιώτερα απ’ τη δημοσιά π’ οδηγεί στο Βίτσι, στο έμπα του Παληού Τσιφλικιού, μέσα στις πρασινάδες και κάτ’ απ’ αγριόλευκα και καρυδιές μια εκκλησούλα αγιάζει το τοπείο! Η Παναγιά του Τσιφλικιού… Σε κάτι παληοσέντουκα μέχρι πριν λίγα χρόνια αργοσάπιζαν απ’ την υγρασία ιερά πολύτιμα βιβλία απ’ τις σπάνιες εκδόσεις του Λιβόρνου και της Φλωρεντίας.
Ψηλά πάω στο ύψωμα, που ξεκόβοντας απ’ το Ούχι της Λεύκης υψώνεται περήφανο σαν βίγλα του βορηά, είναι χτισμένο το εκκλησάκι της Αγίας Τριάδας… Εκεί, όταν ανοίγει την βαρειά πόρτα, που τρίζει στους αλάδωτους μεντεσέδες, νοιώθεις δέος όταν μπαίνης. Αντικρύζεις να σε κυττάη απ’ το τέμπλο ένας γέρος παντοκράτορας με κάτασπρα γένεια κι’ αυστηρή ματιά. Ξαναγίνεσαι παιδί. Στις προεκτάσεις της παιδικής μνήμης ένα τρεμάμενο πέλαγος εικόνων υποχωρεί μπρος στην μεγαλοπρέπεια των στίχων του Άγγελου Σικελιανού, που άθελα σούρχονται στο νου:
«…κι’ οι αναπνοές της άνοιξης που μπαίναν
απ’ του ναού τη θύρα αναφτερώναν
το νου τους στης Πίστης μας το θάμα
και του Χριστού οι πληγές σαν ανεμώνες
τους φάνταζαν στα χέρια και στα πόδια,
τι πολλά τον σκεπάζανε λουλούδια
που έτσι τρανά, έτσι βαθειά ευωδούσαν!...»
Μέσα στο δάσος από τις αγριόλευκες και τις ιτιές, σιμά στην ποταμιά που πλημμυρίζει περιβόλια, όταν κατεβαίνουν αφρισμένα τα νερά του Αλιάκμονα, ζωσμένο από σκλήθρα και βατομουριές, βρίσκεται το εξωκκλήσι ο Αη-Δημήτρης Χιλιοδένδρου. Πολυάνθεμο περίγραμμα με χλοερά λειβάδια ζώνει ολούθε το γειτονικό νεκροταφείο του χωριού.
Κολλημένο πάνω στους άγριους βράχους, όπου μύρια αγριοπερίστερα έχουν τις φωληές τους και στην κορφή μιας απότομης σκάλας όπου κάτω της χάσκουν βάραθρα, βρίσκεται το εξωκκλήσι τ’ Αη-Νικόλα Αμπελοκήπων, που το δέρνουν άνεμοι και μπόρες όλη τη χρονιά…
Αντίκρυ απ’ το Νεστόρι, μέσα στις φυλλωσιές και πλάι σ’ όχτους χωραφιών άλλη μια εκκλησούλα -ο ΑηΜηνάς- βρίσκεται μακρυά απ’ τον κόσμο και την χλοβοή της ζωής! Μονάχα ευλαβικοί επισκέπτες μπαίνουν τ’ απόβραδα ν’ ανάψουν το κεράκι τους.
Στη ράχη π’ οδηγεί στο Παληοχώρι σ’ ένα μονοπάτι απ’ όπου φαίνεται όλος ο κάμπος της Πτολεμαΐδας είναι χτισμένος ο Κλεισουριώτικος Προφήτης Ηλίας, όπου μέχρις εκεί κάνουν τον περίπατό τους τα καλοκαίρια οι παραθεριστές κι’ όπου ξαποσταίνουν τον χειμώνα αγωγιάτες.
Μέσα στα χωράφια του Κωσταραζιού, που την ομορφιά τους τονίζουν οι πολλές καλύβες, όπως στις διηγήσεις της Θηράτσια Ντελέντα και τις ειδυλλιακές περιγραφές του Ξενοπούλου, κάτω από τον ήσκιο αιωνόβιων καρυδιών βρίσκεται ο Αη-Θανάσης του Κωσταραζιού. Κάτω του ερείπια της παληάς βυζαντινής κωμόπολης, στην ποταμιά τα λείψανα της αρχαίας γέφυρας που ανετίναξε προπολεμικά ο ασυνείδητος κτηνοτρόφος και πέρα μακρυά, όσο κόβει η ματιά, αγριοπερίβολα, λειβάδια και χερσότοποι. Εδώ ξαποσταίνουν στην κάψα του καλοκαιριού θεριστάδες και βοσκοί.
Μέσα στο ρέμα του Κότορι σε μια ησκιωμένη πλαγιά, λίγο πιο πέρα απ’ τον ημιονικό δρόμο π’ οδηγεί απ’ την Λιθιά για την Κλεισούρα βρίσκεται η Αγία Παρασκευή φύλακας-άγγελος υλοτόμων, ζευγάδων και γιδάρηδων...
Σιμά στην ακρολιμνιά και πάνω σ’ ένα ύψωμα όπου ακόμα σώζονται βυζαντινά κάστρα είναι χτισμένο το ξωκκλήσι της Αη-Σωτήρας Κοντορόπης που αμέτρητοι προσκυνητές προσκυνάν την χάρη της κάθε Αύγουστο.
Κατεβαίνοντας απ’ το Νταούλι αντικρύζεις δεξιά στην κατεύθυνση της Περικοπής πάνω σ’ έναν αραιοφυτεμένο λόφο τον Προφήτη Ηλία της Βασιλειάδας, όπου περιδιάβαζε στα παιδικά του χρόνια ένας απ’ τους διαλεχτούς ιεράρχες μας ο αρχιεπίσκοπος Βασίλειος, προκάτοχος του Χρυσοστόμου στην Σμύρνη. Το εκκλησάκι ορθώνεται αντικρυστά σχεδόν προς το μοναστήρι των Αγίων Αναργύρων Μελισσοτόπου και στον ίσκιο του όχι λίγες φορές ξαπόσταιναν καταπονημένα τμήματά μας τον καιρό του σκληρού συμμοριτοπολέμου.
Πηγαίνοντας απ’ τα Σπήλαια στο Ζευγοστάσι στο μονοπάτι απαντάς επάνω στη ράχη του βουνού, που το ζώνουν ολούθε δάση Καστανιών, ένα ερημοκκλήσι γραφικό του Προφήτη Ηλία του Σπηλαίου. Κάτω σου μέσα σε μια βαθύσκια χαράδρα, ανάμεσα σε νερομύλους, σκεπασμένη από θεόρατες ξυνομηλιές βρίσκεται μια ερειπωμένη εκκλησούλα. Αν τραβήξης ίσια μπροστά σου δεν θ’ αργήσης να φτάσης στην αρχαία εκκλησιά της Παναγιάς Ζευγοστασίου, όπου στο ισόγειο του καμπαναριού της σε δύο αντικρυστά, σκοτεινά σχεδόν κελιά ζούσαν ως την Κατοχή σαν ασκητές δυο σεβάσμιοι πρεσβύτες οι μακεδονομάχοι ιερέας Παπαμαδέλας και δάσκαλος Αποστολίδης. Αποτραβηγμένοι κι’ οι δυο τους - σωστοί ερημίτες, ζωντανεμένοι τύποι του Παπαδιαμάντη, σιγοκουβέντιαζαν ο καθένας απ’ το δωμάτιό του με μια σοβαροπρέπεια αλλοτινών καιρών:
-Ελλόγιμε, έχεις ανημμένην την πυράν;
-Ουχί, αιδεσιμώτατε! Γινώσκεις καλώς ότι στερούμαι ύλης…
……………………
Κάναμε ένα περίπατο βιαστικό κι’ επισκεφθήκαμε νοερά όσα μπορέσαμε γραφικά εξωκκλήσια του τόπου μας. Μα δεν σταμάτησε εδώ η περιόδευση! Υπάρχουν κι’ άλλα μνημεία της ασάλευτης πίστης και φιλοπατρίας αυτού του απλοϊκού μα και φιλότιμου λαού. Θ’ ασχοληθούμε μ’ αυτά άλλοτες…
Καστοριά, 1959
Δημ. Σ. Γιαννούσης
Φωτογραφίες:
-Σελ. 15 Ο Άγιος Σωτήρας της βόρειας πλευράς της λίμνης της Καστοριάς, 1939.
-Σελ. 17 Καστοριά 1939.
Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 11 Ιουλίου 2019, αρ. φύλλου 994
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Η ΟΔΟΣ σας ευχαριστεί για την συμμετοχή σας στον διάλογο.Το σχόλιό σας θα αποθηκευτεί προσωρινά και θα είναι ορατό στο ιστολόγιο, μετά την έγκριση της ΟΔΟΥ.