ΛΑΖΑΡΟΥ ΝΙΚΗΦΟΡΙΔΗ: Τη γλώσσα μου έδωσαν ελληνική

ήτοι περί του ορθώς λέγειν τε και γράφειν

◾  ΕΡΤ 5.1.2019 Η αυτοκεφαλεία της Ουκρανικής Εκκλησίας. Το ορθόν: η αυτοκεφαλία (νεολογισμός;). Το καθιερωμένον είναι: το αυτοκέφαλον της Εκκλησίας.

◾  ΕΡΤ 9.1.2019 Να βγουν χωρίς ομπρέλα; - Πολλοί ετυμολογούν τη λέξη από το ιταλικό ombrella. Πιθανόν όμως είναι να έπλασαν οι Ιταλοί (οι Ρωμαίοι) την λέξη από την ελληνική όμβρος = η βροχή. Άκουαν από τους Έλληνες και το πρόφεραν ombras, οπότε έμεινε η λέξη ομπρέλα στην ελληνική ως αντιδάνειο. (το όμικρον φωνητικά είναι κοντά στο έψιλον: βρέχω – βροχή, τέμνω τόμος).

◾  10.1.2019 Από το βιβλίο “Νεστόριο”, Στ. Κάδρα. Αναφέρει η συγγραφεύς την λέξη η αδοκάνα (γεωργικό εργαλείο). Η λέξη ετυμολογικά προέρχεται από την λέξη δοκός – δόκανον (ίδια ρίζα και το δόρυ). Αδοκάνα: το πρώτο συνθετικό είναι άλφα προσθετικό. Στο λαϊκό λεξιλόγιο υπήρχαν λίγες λέξεις με προσθετικό ά, π.χ. ακόλλα. Οι Πόντιοι την λένε δοκάνα.

◾  10.1.2019 α)Συνήθως θυμίζω λέξεις ομόηχες: εξάρτηση – εξάρτυση, κοντά και η συνάρτηση (από το συναρτώ, όπως η εξάρτηση από το εξαρτώ). Λιγότερο ... γνωστή η εξάρτυση (εξ + αρχαίο ρήμα αρτύω = τακτοποιώ, ετοιμάζω κάτι, με το νόημα ότι έχω γνώση και επιδεξιότητα για το εν λόγω αντικείμενο). Η εξάρτυση σημαίνει όλα τα ατομικά είδη του στρατιώτη εκτός από τον οπλισμό. Η συνάρτηση = η συσχέτιση, ο συνδυασμός. β) (προσοχή) ο Αμοργιανός (Αμοργός), αλλά ο Μοριανός (από την Μόρια – χωρίο της Μυτιλήνης ), που συχνά την ακούμε στην τηλεόραση για τους ταλαίπωρους φυγάδες της Συρίας, τους πρόσφυγες, αλλά και τους λαθρομετανάστες.

◾  11.1.2019 (φιλολογικο - ιστορικό). Στην συζήτηση της παρέας φίλος που υπηρέτησε στις διαβιβάσεις Στρατού ως κρυπτογράφος μας έλεγε για την συντομία των μηνυμάτων – τηλεγραφημάτων (προ 50-55 ετών). Βρήκα την ευκαιρία να θυμίσω το αρχαιότερο ελληνικό «τηλεγράφημα» μήνυμα, εμβληματικό λακωνικότητας. Το 410 π.Χ., αν θυμούμαι καλά, κατά τη διάρκεια του πελοποννησιακού Πολέμου, ο Σπαρτιατικός στόλος ηττήθηκε από τους Αθηναίους στα νερά κοντά στην Κύζικο της Μ. Ασίας. Σκοτώθηκε ο ναύαρχος και ο διάδοχός του, στις δυσκολίες, στο αδιέξοδο καθώς ευρίσκονταν αυτός και οι δικοί του, έστειλε στην Σπάρτη το παρακάτω «τηλεγράφημα» - μήνυμα σε δωρική διάλεκτο: «Έρρει* τά κάλα. Μίνδαρος απεσσύα. Πεινώντι τώνδρες. Απορίομες τί χρή δράν.» Δηλαδή: Πάνε, χάθηκαν τα πλοία. Ο Μίνδαρος σκοτώθηκε. Οι άνδρες πεινούν. Είμαστε σε αδιέξοδο (αμήχανοι) τι πρέπει να κάνουμε (πώς να δράσουμε). Συντομογραφία – λακωνικότητα αλλά και κρυπτογράφηση, π.χ. τα κάλα = τα ξύλα.

◾  3.1.2019 ΟΔΟΣ. α)Καλοδεχούμενα όλα αυτά. Καλο(δεχούμενα) είναι και δεν είναι σωστός τύπος της μετοχής δεχόμενος του ρήματος δέχομαι (λένε, φαίνεται, και δέχουμαι). Θα γίνει αντιληπτό το λάθος στην λέξη. Το ρήμα δέχομαι, εξωτερικά, είναι μέσης φωνής αλλά έχει ενεργητική σημασία. Δέχομαι την δωρεά, δέχομαι τούς λόγους αυτούς. Καλοδεχούμενα, σαν λαϊκή λέξη που επεκράτησε με την έννοια δεκτά, δεν στέκει. Όταν για έναν επίσημο θέλουμε να ειπούμε ότι τον καλωσόρισαν με το καλό, δεν λέμε ο κ. Υπουργός εδέχθη αλλά έγινε δεκτός. Το ορθόν λοιπόν: όχι καλοδεχούμενα αλλά καλώς δεκτά, καλόδεκτα. β) Η ΟΔΟΣ προκαταβολικά ζητεί συγνώμη. Ο Γλωσσαμύντωρ για την φίλη ΟΔΟ φρονεί ταπεινώς ότι επιβάλλεται να γράφει, καθώς και οποιοσδήποτε άλλος, συγγνώμη (συν+γνώμη). Έχει η λέξη την φιλοσοφία της. «Εν γνώσει μου ότι και ο άλλος συνάνθρωπος σκέπτεται, έχει πεποιθήσεις ανθρώπινες μαζί μ’ εμένα – συν – του ζητώ συγγνώμη (συν+γνώμη), να κατανοήσει τις ανθρώπινες αδυναμίες».

 (*) κατά λέξη: Πήγαν στον ... διάολο! (ρήμα έρρω). Γνωστή φράση (πώς αποπέμπει κάποιος σκαιότατα τον άλλον): έρρ’ ες κόρακα, πήγαινε στον ... διάολο.

Ο Γλωσσαμύντωρ

Λάζαρος Γ. Νικηφορίδης 

Φωτογραφία: Λεπτομέρεια αττικού ερυθρόμορφου αγγείου (470-450 π.Χ.) που απεικονίζει μαθητή της αρχαίας Ελλάδας να διαβάζει κύλινδρο παπύρου (πιθανότατα ποίημα Ησιόδου). Αποδίδεται στον ζωγράφο Ακεστορίδη, το θραύσμα του αγγείου εκτίθεται στο μουσείο Paul Getty, του Λος Άντζελες των ΗΠΑ. Το πραγματικό όνομα του ζωγράφου είναι άγνωστο, προσδιορίζεται από τους μελετητές μόνο από τα υφολογικά χαρακτηριστικά των έργων του. Τον αποκαλούν έτσι, διότι σε πολλά αγγεία του υμνεί την ομορφιά του «Ακεστορίδη», με την επιγραφή «Καλός».

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 24 Ιανουαρίου 2019,  αρ. φύλλου 970

Σχετικά:

• Λόγος & Αντίλογος [Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος]