Agnolo Bronzino | Άνιολο Μπροντσίνο (1503–1572)

Η Αλληγορία του Έρωτα 

Η Αφροδίτη, ο Έρως, η Μωρία και ο Χρόνος 

Ο θρίαμβος της Αφροδίτης

Το έργο (1543) του φλωρεντιανού ζωγράφου, χαρακτηρίζεται από την πλούσια αλληγορική έκφραση του λεγόμενου μανιερισμού, καλλιτεχνικό ύφος που συνδυάζει την περίτεχνα στυλιζαρισμένη απεικόνιση με την έννοια της σύνθεσης παλαιότερων στοιχείων σε κάτι ολότελα καινούριο. Έχοντας ξεπεράσει την απλή και ρεαλιστική σύνθεση και απεικόνιση, οι αριστοτέχνες του μανιερισμού χρησιμοποιούσαν ρεαλιστικά στοιχεία για να φτιάξουν σχεδόν υπερρεαλιστικές συνθέσεις που έκρυβαν πρόσθετα μηνύματα. Ο μανιερισμός έχει πολύπλοκη θεματολογία που απευθύνεται συνήθως σε ένα μικρό κύκλο καλλιεργημένων ανθρώπων, αφού πρόκειται για τέχνη γεμάτη εκλεπτύνσεις, με έμφαση στις αλληγορικές σκηνές, που αγαπά το γυμνό σε περίεργες στάσεις, αποπνέει ανησυχία και άγχος. Η τέχνη των μανιεριστών ήταν τέχνη για λίγους, για εκείνους που είχαν την πνευματική και την οικονομική επάρκεια για να την κατανοήσουν.

Ο Κοσίμο Α’ παράγγειλε την Αλληγορία της Αφροδίτης (1543) από τον Μπροντσίνο ως δώρο για τον βασιλια Φραγκίσκο Α’ της Γαλλίας σε μία εξαιρετικά εκλεπτυσμένη κίνηση διπλωματίας. Η επιλογή ενός τέτοιου δώρου είναι έμμεσο κομπλιμέντο, αφού υπαινίσσεται ότι ο Κοσίμο πίστευε ότι ο Φραγκίσκος θα μπορούσε να αποκωδικοποιήσει με ευκολία την αλληγορία. Έτσι αναγνώριζε την μόρφωση και την ιδιοφυΐα του.

Επιπλέον υπαινίσσεται ότι και ο Κοσίμο κατείχε τις αντίστοιχες γνώσεις, άρα είναι άξιος συνομιλητής και πολιτικός σύμμαχος. Δείχνει δε ότι γνωρίζει κι επικροτεί τα καλλιτεχνικά γούστα του ισχυρού μονάρχη, δηλαδή τον εκλεπτυσμένο ερωτισμό.

Οι φιδίσιες, στριφτές μορφές παρουσιάζονται βασισμένες στην γεωμετρία της σπείρας και του κώνου (γνωστή ως figura serpentinata) προσδίδοντας κίνηση κι ένταση. Οι κεντρικές μορφές της Αφροδίτης με τον Έρωτα απεικονίζουν τον παιχνιδιάρικο, χαρούμενο ερωτισμό. Η δε Αφροδίτη με το χρυσό μήλο στο αριστερό της χέρι (αναφορά στο μήλο της Έριδος), έχει κλέψει με το δεξί της χέρι το βέλος του Έρωτα, ενώ ο ίδιος της παίρνει το μαργαριταρένιο διάδημα από τα μαλλιά.

Το βέλος, το μήλο και τα μαργαριτάρια συμβολίζουν την οδυνηρή και την ηδονική πλευρά του έρωτα. Το άλλο νεαρό αγόρι με κουδουνάκια στον αστράγαλο, ο Γέλωτας, ετοιμάζεται να ράνει το ζευγάρι με ροδοπέταλα ενώ πατά ένα αγκάθι. Συμβολίζει ταυτόχρονα, τις υποσχέσεις, την χαρά και τον πόνο του έρωτα, ενώ οι μάσκες στα πόδια του υπενθυμίζουν ότι οι απολαύσεις αυτές είναι απατηλές.

Με την αναμφισβήτητη σεξουαλικότητα του Έρωτα, ο οποίος είναι ο γιος της Αφροδίτης, με χάδια στο στήθος της μητέρας του και φιλιά, ο ζωγράφος –κατά πολλούς ερμηνευτές– παραπέμπει στην πράξη της αιμομιξίας για να ενσαρκώσει την ανδρική και γυναικεία σεξουαλικότητα.

Ωστόσο, για όλη αυτή την πολυτέλεια, η Αλληγορία έχει για μερικούς ερευνητές ένα εντελώς πιο απειλητικό μήνυμα να μεταδώσει: Την αναγνώριση της αιτιολογίας των σεξουαλικά μεταδιδόμενων λοιμώξεων και κυρίως της νέας ασθένειας που εισήχθη στην Ευρώπη εκείνη την εποχή: την σύφιλη.

Ο γρίφος των υπόλοιπων χαρακτήρων στις άκρες της σκηνής είναι πολύ πιο δύσκολο να αποκρυπτογραφηθούν. Μια ακραία υπόθεση είναι ότι απεικονίζουν με ακρίβεια τις κλινικές παρουσιάσεις της μη θεραπευμένης συφιλιδικής μόλυνσης. Ωστόσο -για τους περισσότερους μελετητές υπάρχει διαφορετικός συμβολισμός και ανακαλύπτουν το πραγματικό ενδιαφέρον σε τι κρύβεται στο φόντο, που “σχολιάζει” πιο σκοτεινές πτυχές του έρωτα και της ζωής.

Επάνω δεξιά απεικονίζεται ο Χρόνος με την κλεψύδρα του, ο οποίος εισβάλλει στην χαρούμενη στιγμή των ερωτευμένων. Απέναντί του στην άλλη γωνία, η παράξενη φιγούρα είναι η Λήθη (κατά άλλους συμβολίζει και την Απάτη), με μια κενή μάσκα για πρόσωπο και χωρίς εγκέφαλο, χωρίς μνήμη, που προσπαθεί να ρίξει ένα πέπλο επάνω στην σκηνή, έτσι ώστε να ξεχαστούν τα πάντα και να μην υπάρχουν συνέπειες, να μην αποκαλυφθεί το σκάνδαλο.

Ο Χρόνος που μ’ αγωνία κοιτάει την Λήθη, παλεύει να της τραβήξει το βαθυγάλανο παραπέτασμα που σχηματίζει το φαινομενικά γαλήνιο φόντο. Ο Χρόνος προσπαθεί να αποκαλύψει την Αλήθεια και να υπάρξουν οι συνέπειες της πράξης, τις οποίες επιμελώς αποκρύπτει η Λήθη. Κάποιοι μελετητές πιστεύουν ότι η χειρονομία του Χρόνου φαίνεται να λέει "Ο χρόνος είναι φευγαλέος και ποτέ δεν ξέρεις πότε μπορεί να τελειώσει". Ακριβώς από κάτω, η παραμορφωμένη φιγούρα που τραβά τα μαλλιά της ουρλιάζοντας απεικονίζει την Ζήλεια που κατασπαράζει τον εαυτό της (για κάποιους συμβολίζει την Απελπισία, την Τρέλα υπονοώντας τι παραμονεύει τον αισθησιακό έρωτα (κατά άλλους συμβολίζει την σύφιλη).

Η παράξενη μορφή πίσω από τον Γέλωτα έχει το γλυκό πρόσωπο νεαρού κοριτσιού, αλλά πόδια λιονταριού και ουρά φιδιού. Στο ένα της χέρι έχει κυψέλη που στάζει μέλι (συμβολισμός του πειρασμού) και στο άλλο το κεντρί ενός σκορπιού. Οι αντίχειρες στα χέρια της μορφής αυτής είναι ανάποδα (το δεξί χέρι συνδέεται με τον αριστερό καρπό και το αριστερό χέρι με το δεξί) δηλώνοντας ότι τίποτα δεν είναι όπως φαίνεται και η πραγματικότητα είναι άλλη. Απεικονίζει την Δολιότητα και την Παραπλάνηση – με όμορφο πρόσωπο αλλά εσωτερική ασχήμια που με το ιοβόλο κεντρί της μπορεί σε μια στιγμή να διαλύσει τα πάντα· καθρεφτίζεται δε κι αυτή στις κενές μάσκες που επίσης συμβολίζουν την Απάτη και το Ψέμα.

Πρόκειται για ένα έργο, που απευθύνεται σε ένα στενό και εκλεπτυσμένο αριστοκρατικό κοινό, από το οποίο το ιδεαλιστικό και γεμάτο συμβολισμούς περιεχόμενό του, ζητά την ανάγνωσή του ακόμη και σήμερα, τόσους αιώνες μετά.Φαίνεται να μοιάζει με αναπαράσταση μιας πολύ ειλικρινούς περιγραφής του έρωτα, που πέρα από την χαρωπή και παιχνιδιάρικη επιφάνεια, γίνεται αφορμή για τις πιο δόλιες και μοχθηρές εκφάνσεις της ανθρώπινης φύσης.

Όλο αυτό αποκτά μέχρι και γεωπολιτικό βάρος μέσα από το ρόλο του ίδιου του πίνακα ως διπλωματική κίνηση μεταξύ ισχυρών ηγετών σε μια ιστορική στιγμή που ο παραλήπτης του πίνακα, ο Φραγκίσκος Α’, προστάτης των γραμμάτων και των τεχνών, αγωνιζόταν για την δημιουργία συμμαχιών ενάντια σε άλλους ευρωπαίους ηγέτες.

Ταυτόχρονα, ο Κοσίμο έπαιζε μακιαβελλικά πολιτικά παιχνίδια αφού δέκα χρόνια πριν ζωγραφιστεί αυτός ο πίνακας, υποστήριξε τον ανταγωνιστή του Φραγκίσκου, Κάρολο Ε’, ενάντια στη Γαλλία στους γαλλοϊταλικούς πολέμους του 1537, στους οποίους κέρδισε μεγάλες εκτάσεις κι επιρροή. Η δε παραμονή του στην εξουσία χαρακτηρίστηκε από τον απολυταρχισμό, τις πολιτικές ίντριγκες και αιματηρές δολοπλοκίες.Έτσι, για κάποιους ο πίνακας αναπαριστά κάτι πολύ περισσότερο από μία απλή ερωτική σκηνή και ίσως να αναφέρεται γενικότερα στις συμμαχίες και τις (λυκο) φιλίες μεταξύ ισχυρών ηγετών.

Το έργο εκτίθεται στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου.




Σχετικά:

• ΟΔΟΣ: Το τέλος του καλοκαιριού

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 14 Σεπτεμβρίου 2017, αρ. φύλλου 901, βασισμένο σε διάφορες πηγές: wikipedia, repository.kallipos.gr, sashachaitow.co.uk, xouakina.blogspot.gr, khanacademy.org, eleftherostypos.gr, nationalgallery.org.uk,  Smarthistory. art, youtube.com, κ.ά.